Hoe aan de echtheid van Rembrandts Claudius Civilis getwijfeld werd

Bij een van mijn laatste bezoeken aan het Rijksmuseum twijfelde een van mijn klanten aan de echtheid van Rembrandts Claudius Civilis. Nou ja, hij twijfelde er misschien niet daadwerkelijk aan. Het oordeel van de experts, dat wij hier met een wel erg bijzonder schilderij uit het œuvre van Rembrandt te maken hebben, zal hij wel geloofd hebben. (Ook al weten de deskundigen zich op dit gebied ook zo nu en dan te vergissen en heerst er geregeld onzekerheid over, wat nu precies een echte Rembrandt is). Maar deze man stond er pal voor en vond het niet echt op Rembrandt lijken. En helemaal onervaren met Rembrandt was hij ook niet, hij kende immers ook de werken van Rembrandt in Dresden.
Stond voor het schilderij ongeveer waar ook koning Willem-Alexander en koningin Maxima stonden en waar fraaie foto's van hen samen met het Zweeds koningspaar gemaakt werden, toen koning Carl Gustaf en koningin Silvia hier onlangs op bezoek waren.

Van hier kun je mooi van dichtbij kijken hoe de verflagen van Rembrandt op het enorme doek zijn aangebracht. Je dwaalt met je ogen over de oppervlakte en het lijkt wel een abstract werk uit de 20ste eeuw, met soms heel expressieve verfklodders erop, kijk maar naar de kraag van de hoofdpersonage. Wel een beetje typisch voor Rembrandts stijl in zijn late jaren. Bij het zo genaamde Joods bruidje dat ongeveer tegelijkertijd ontstond en dat er schuin tegenover hangt, kon hij er ook wat van, daar wordt de verf zelfs tot driedimensionaal reliëf.

Ik doe dit zo graag, met mijn ogen over het oppervlak van een schilderij wandelen en met bewondering het proces nagaan waarmee de schilder het gemaakt heeft. Met de ogen omdat het met de vingers niet mag, anders zou ik dat ook nog doen.

Het schilderij van Claudius Civilis hangt tijdelijk in het Rijksmuseum. Het behoort aan het Nationalmuseum in Stockholm en komt maar zelden dat gebouw uit. Tot nu eigenlijk alleen maar om twee of drie keer per eeuw aan het Rijksmuseum uitgeleend te worden.

Het schilderij heeft een ietwat merkwaardige geschiedenis. Het was bedoeld als deel van een serie van acht voorstellingen van de Bataven die in het beroemde stadhuis van Amsterdam moesten komen te hangen, boven in de boogvelden in de galerij rond de schitterende burgerzaal. De Bataven werden als voorvaders van de Nederlanders gezien en hun strijd tegen de Romeinse bezetters was een verwijzing naar de strijd van de Republiek der Nederlanden tegen de Spaanse overheersing, die in 1648 met de Vrede van Munster eindelijk in het voordeel van Nederland beslecht werd.

De opdracht voor deze schilderijen was aan Govaert Flinck gegaan, een getalenteerde schilder en ooit leerling van Rembrandt. Maar die overleed al in 1660, toen hij maar net met zijn taken begonnen was. Dus vroegen de burgemeesters van Amsterdam of Rembrandt het schilderen van 'De samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis' over kon nemen. Kon hij, althans dat dacht hij. Rembrandt baseerde zich op een officiële bron van het verhaal, de Romeinse schrijver Tacitus, die beschreven had hoe het met de eed van de Bataven gegaan was. Bij Tacitus staat ook dat Claudius Civilis aan één oog blind was en hoe de leiders van de Germaanse stammen hun eed voor de strijd tegen de Romeinen op het zwaard zweren. En hier wordt de held Claudius Civilis genoemd, een vergissing van Tacitus die tot vandaag sporen achterlaat, want deze krijger heette eigenlijk Gaius Julius Civilis.

Rembrandt werkte aan dit schilderij tussen 1661 en 1662. In juli 1662 hing het op zijn plaats in de zuidoostelijke hoek van de grote galerij in het stadhuis. Zoals Rembrandt de scene uitgebeeld had, vonden de opdrachtgevers het blijkbaar niks. Waarschijnlijk waren ze niet tevreden met de weinig heldhaftige uitstraling van de hoofdpersoon Claudius Civilis. Er ontstond discussie en naar we weten, kreeg Rembrandt het doek retour om het te verbeteren. Maar deze vorm van kritiek was blijkbaar niets waar Rembrandt makkelijk mee om kon gaan. Hij schijnt verbeteringen geweigerd te hebben, sneed de centrale scene uit het ooit ca. 5,5 bij 5,5 meter grote werk en heeft dit overblijfsel waarschijnlijk anders op de markt gebracht. Dit fragment is het 'stukje' van een kleine twee bij ruim drie meter, dat wij tegenwoordig als bruikleen in het Rijksmuseum kunnen bewonderen en dat na enige omzwervingen (waarvan ook niet alle stappen bekend zijn) vanuit Rembrandts studio in Zweden terechtkwam.

Nadat ik mijn klanten verteld had over het verhaal van dit schilderij, het ooit grootste dat we van Rembrandt kennen, stapten wij weer terug, de eregalerij in, een laatste blik op Claudius Civilis werpend, alvorens de Nachtwacht aan de beurt was.

En dan kwam het aha-moment. Van hier uit, met een paar meters meer afstand, vond mijn begeleider het ineens wél als een echte Rembrandt eruitzien. Wij stonden niet meer voor het verfoppervlak maar voor de gehele compositie (of wat ervan over is). De ogen konden nu het hele schilderij aftasten, de details pasten bij elkaar en de groep mannen tijdens het afleggen van hun heidense eed versmolt tot één geheel, dramatisch van binnenuit verlicht door Rembrandts meesterlijke beheersing van het chiaroscuro. Zoals het dat ook gedaan zou hebben als Rembrandts origineel boven de bezoekers in de galerij rond de burgerzaal in het stadhuis gehangen had.

Daar had Rembrandt dus blijkbaar mee gerekend, dat ook daar niemand op een steiger staat en met zijn neus op het doek zit, maar dat wij allemaal vanuit gepaste afstand naar het meesterwerk kijken. En dan klopt het ineens.

2-5-2014

Ook de meesterwerken in het Rijksmuseum leren kennen? Boek een leuke rondleiding.

Tweet